توسعه فن آوری اطلاعات و ظهور شماری از نوآوریهای جدید، در حوزه پرداختهای خرده فروشی كه به عنوان ” پول الکترونیکی ” شناخته شده است انجام میگیرد. این توسعه با توجه به استفاده روزافزون از کارت پیش پرداخت، کیف پول الكترونیكی، سیمهای الكترونیكی حوالههای پولی، بانکداری الکترونیکی و وام الكترونیكی بر صنعت بانکداری تاثیر میگذارد.
این مقاله بر توسعه پول الکترونیکی و تاثیر آن در نقش و سیاستهای پولی بانک مرکزی متمرکز است. در درجه اول تمرکز روی نیروهای حفظ توسعه پـول الکترونـیکی و توانایی بانک مرکزی جهت اجرای سیاستهای پولی با وجود پـول الکترونـیکی میباشد.
هدف این مقاله بحث در مورد موضوعات ذیل است:
- آیا پول الکترونیکی به عنوان صورتی از پول داخلی شبیه به اسناد خصوصی صادر شده توسط بانکهای آزاد در نظر گرفته میشود؟
- اگر این مورد وجود دارد آیا این وضعیت کنترل بانک مرکزی بر عرضه پول را به چالش میكشد؟ به عبارت دیگر سیاست پولی هنوز هم کارآمد خواهد بود؟
پول الکترونیکی چیست؟
پول الکترونیکی به صورت الکترونیکی در کارتهای هوشمند ثبت میشود. در این کارتها ریزپردازندهای وجود دارد که قادر به بارگذاری پولی است. نوع دیگر پـول الکترونـیکی، پول شبکهای است که با استفاده از نرم افزارانتقال ارزش در شبکههای کامپیوتری را از طریق اینترنت امکانپذیر میسازد. این پول توسط موسسات دولتی و خصوصی در سراسر جهان صادر میشود و در کشورهایی مانند آلمان، هلند، بلژیک، سنگاپور و هنگ کنگ استفاده میشود. این موضوع باعث نگرانی برای بانک مرکزی و تنظیم اهداف عرضه پول شده است.
ویژگیهای اصلی طرحهای پول الكترونیكی
در طرحهای پول الکترونیکی، ویژگیهای مختلفی وجود دارد که با یکدیگر تفاوت دارند. این طرحها در حال توسعه هستند و بسیاری از جنبههای آنها هنوز به صورت نهایی شکلگیری نیافتهاند. در این طرحها، از دو روش ذخیرهسازی ارزش پـول الکترونـیکی استفاده میشود.
- روش اول، مبتنی بر کارت است که برای ذخیرهسازی پول الکترونیکی نیاز به یک دستگاه سخت افزاری کامپیوتر تخصصی و قابل حمل است.
- روش دوم، مبتنی بر نرمافزار است که بر روی یک کامپیوتر شخصی استاندارد نصب میشود.
همچنین، چهار نوع ارائهدهنده خدمات، شامل:
- صادرکنندگان ارزش پـول الکترونـیکی
- اپراتورهای شبکه
- فروشندگان سختافزار و نرمافزار تخصصی
- تسویهکنندگان معاملات پـول الکترونـیکی
در عملیات طرح پـول الکترونـیکی درگیر خواهند بود.
در ادامه این مقاله از ایرانگرد، به ویژگیهای دیگر طرحهای پـول الکترونیکی پرداخته میشود.
ویژگی سوم، مربوط به نوع محصولات پول الکترونیکی است. برخی از طرحهای پـول الکترونیکی، امکان انتقال ماندههای الکترونیکی را به صورت مستقیم بین دو مشتری و بدون هیچ گونه دخالت شخص ثالثی مانند صادرکننده ارزش الکترونیکی، فراهم میکنند.
ویژگی چهارم، مربوط به میزان معاملاتی است که ثبت میشود. بیشتر طرحهای پـول الکترونیکی، برخی از جزئیات معاملات بین مشتریان و کاسبان را در یک پایگاه داده مرکزی ثبت میکنند، اما در برخی موارد، معاملات مستقیم مشتری با مشتری مجاز شمرده میشود و تنها میتوان آنها را در دستگاه ذخیرهسازی خود مشتری ثبت کرد.
در نهایت، در بسیاری از طرحهای پول الکترونیکی، ارزش ذخیرهشده در دستگاهها تنها با پول رایج ملی سنجش میشود، اما امکان نگهداری موجودی و انجام پرداخت از طریق پولهای مختلف ملی وجود دارد.
مسائل مربوط به تنظیم مقررات و واکنشهای احتمالی سیاستها به توسعه پول الکترونیکی
در این بخش، به مسائل مربوط به تنظیم مقررات و واکنشهای احتمالی سیاستها به توسعه پول الکترونیکی پرداخته میشود. در ابتدا، نگرانیهای اساسی سیاستهای پولی مربوط به توسعه پول الکترونیکی شامل حفظ ثبات قیمت و واحد محاسبه پول بیان میشود. علاوه بر این، تعدادی از عوامل دیگری که از معرفی برخی آییننامههای صادرکنندگان پول الکترونیکی پشتیبانی میکند، ارائه میشود.
برخی از این عناصر از لحاظ اقتصادی بر اساس همارزی صدور پول الکترونیکی و اخذ ودیعه مبتنی است. اگرچه برای صادرکننده، هر دو آنها نشانگر منبع بودجه هستند، مشتری میتواند از سپردههای سنتی و همچنین پول الکترونیکی برای مقاصد پرداخت استفاده کند.
در ادامه این متن، به بررسی مسئله انتشار بیش از حد پول الکترونیکی پرداخته شده است. بررسی صورت گرفته نشان میدهد که در صورت نبود مقررات، محصولات پول الکترونیکی با نرخ سریعی رو به گسترش خواهند بود و این امر میتواند تاثیرگذار بر اعتبار صادرکنندگان باشد. برای حفظ عملکرد واحد محاسبه پول، تحمیل الزام توانایی بازخرید به پول الکترونیکی پیشنهاد شده است. این الزام میتواند نقش پول در ارائه وجه مشترک مالی برای کل اقتصاد را حفظ کند.
عملکرد کارآمد سیستمهای پرداخت و اعتماد به ابزارهای پرداخت
توسعه پول الکترونیکی باید با تدابیر حفاظتی کافی همراه باشد تا اطمینان حاصل شود که این ابزار قابل اعتماد است و سوء مدیریت شناور، نفوذ ارزش جعلی و نارساییهای فنی عمده نتوانند اعتبار آن را به خطر بیندازند. همچنین، افزایش احتمالی استفاده از طرحهای پول الکترونیکی ممکن است باعث کاهش ظرفیت سیستمهای پرداخت سنتی بانکها شود و عدم موفقیت یک صادرکننده عمده میتواند باعث کاهش اعتماد به طرحهای پول الکترونیکی شود.
حمایت از مشتریان و كاسبان
اهمیت حمایت از مشتریان و کسب و کارها در ارتباط با استفاده از پول الکترونیکی یکی از چالشهای اصلی در استفاده از پول الکترونیکی است. نبود اطلاعات کافی برای ارزیابی کیفیت موسسات اعتباری است که این امر میتواند باعث کاهش اعتماد به این ابزار شود. به همین دلیل، نیاز به یک چارچوب نظارتی محتاطانه برای موسسات اعتباری وجود دارد.
با استفاده از پول الکترونیکی، مشتریان میتوانند بدهیهای خود را به صورت الکترونیکی پرداخت کنند، که این امر به عنوان یک دارایی برای مشتریان در نظر گرفته میشود و میتواند برای مقاصد پرداخت استفاده شود. همانند سپردههای بانکی، پرداختهای انجام شده به صادر کنندگان پول الکترونیکی سرمایه گذاری میشود. با این حال، اگر بدهیهای صادر کننده بیشتر از ارزش داراییها باشد، پول الکترونیکی ممکن است کاهش یابد یا حتی ناپدید شود.
به همین دلیل، لازم است که صادر کنندگان پول الکترونیکی به سیاستهای سرمایه گذاری که دنبال میکنند، توجه کنند تا یکپارچگی مالی صادر کننده حفظ شود. همچنین، بانکهای مرکزی نیاز به یک چارچوب نظارتی محتاطانه برای صادر کنندگان پول الکترونیکی دارند تا اعتماد عمومی به پول رایج حفظ شود. به علاوه، مشتریان نیز باید تفاوت واضحی بین حفاظتی که از سپردههای بانکی سنتی دریافت میکنند و حفاظتی که از پیش پرداختها به صادر کنندگان پول الکترونیکی دریافت میکنند، درک کنند.
در کل، حمایت از مشتریان و کسب و کارها در استفاده از پول الکترونیکی بسیار مهم است و لازم است که تمامی افراد و سازمانها مسئولیت خود را در این زمینه به درستی انجام دهند.
پول الکترونیکی به عنوان جایگزینی برای پول نقد و سپردههای دیداری طراحی شده است. با استفاده از پـول الکترونـیکی، میتوان به راحتی پرداختهای روزمره را انجام داد و از ریسک حمل و نقل پول نقد جلوگیری کرد. با این حال، لازم است که به حفاظت از امنیت پـول الکترونـیکی توجه ویژهای داشته باشیم و برای این منظور بانکهای مرکزی و صادرکنندگان پـول الکترونـیکی باید چارچوب نظارتی محتاطانهای برای حفظ امنیت و اعتماد عمومی به پـول الکترونـیکی ارائه دهند. همچنین، در صورت استفاده گسترده از پـول الکترونـیکی، شکست یک صادرکننده میتواند ضرر و زیان بسیاری را به همراه داشته باشد.
ثبات بازارهای مالی و خطر اختلالات سیستماتیک در استفاده از پول الکترونیکی
کاربرد پول الکترونیکی به عنوان یکی از ابزارهای صرفهجویی در هزینهها و آسانی در پرداختهای روزمره، در جهان اقتصادی رایج شده است. اما استفاده از این نوع پـول الکترونـیکی نیز همانند هر نوع پول دیگری، با خطرات خاص خود همراه است. یکی از این خطرات، اختلالات سیستماتیکی در استفاده از پـول الکترونـیکی است.
اگر بیش از حدی از پول الکترونیکی استفاده شود، برداشتهای عمده ممکن است ایجاد شود، که میتواند به اختلالات سیستماتیکی و حتی بحران اعتماد منجر شود. این امر میتواند زمینهساز اختلافات بین کاربران و صادرکنندگان پـول الکترونـیکی باشد و در نتیجه ثبات بازار را تهدید کند.
بنابراین، برای حفظ ثبات بازارهای مالی و جلوگیری از اختلالات سیستماتیکی، باید نظارت و کنترل دقیقی بر روی میزان استفاده از پـول الکترونـیکی داشته باشیم. همچنین، برای پیشگیری از بحران اعتماد، باید از تکنولوژیهای رمزنگاری قوی و چارچوب نظارتی محکم استفاده کرد تا امنیت پـول الکترونـیکی حفظ شود.
حفاظت در مقابل سوء استفادههای جنایی در استفاده از پول الکترونیکی
یکی از چالشهای اصلی در استفاده از پول الکترونیکی، سوء استفادههای جنایی است که از آن به منظور پولشویی، دزدی هویت، تقلب و جعل استفاده میکنند. برای حفاظت در مقابل اینگونه سوء استفادههای جنایی، نیاز است تا مقررات نگهداری از امنیت پـول الکترونـیکی توسط بانکهای مرکزی و صادرکنندگان پـول الکترونـیکی بهبود یابد.
یکی از راههایی که برای حفاظت در مقابل سوء استفادههای جنایی در استفاده از پـول الکترونـیکی میتوان بهره برد، استفاده از تکنولوژیهای رمزنگاری قوی است. این تکنولوژیها به کاربران این امکان را میدهند تا هویت خود را به صورت محرمانه نگه دارند و از امنیت پول الکترونیکی خود اطمینان حاصل کنند. علاوه بر این، برای کاهش ریسک سوء استفادههای جنایی، باید مقررات و نظارت روی فعالیتهای مرتبط با پـول الکترونیکی تشدید شود.
همچنین، برای حفاظت در مقابل سوء استفادههای جنایی، کاربران نیز باید اقدامات امنیتی لازم را انجام دهند. این اقدامات شامل استفاده از رمز عبور پیچیده، اطمینان از اعتبار سایتها و اپلیکیشنهای مرتبط با پول الکترونیکی، و اطمینان از اینکه تراکنشهای آنها به صورت امن انجام شده است، میشود.
یکی دیگر از سوء استفادههای جنایی در ارتباط با طرحهای پـول الکترونـیکی مربوط به پول شویی و فرار از پرداخت مالیات است. طرحهای پـول الکترونـیکی نباید امکان انجام نقل و انتقالات مبهم مبالغ زیاد را فراهم كند زیرا ممکن است از آنها به طور فزایندهای برای چنین اهداف جنایی استفاده شود. در واقع نمیتوان در نظر نگرفت که نیروهای بازار ممکن است به تنهایی موجب توسعه طرحهایی شوند که ویژگیهای آنها بیشتر برای اهداف پول شویی جذاب است (مانند گمنامی معاملات، امکان انجام معاملات مشتری با مشتری، عدم امکان ردیابی معاملات شخصی).
در نهایت، برای حفاظت در مقابل سوء استفادههای جنایی در استفاده از پول الکترونیکی، همه باید به طور هماهنگ و همکاری کنند. بانکهای مرکزی و صادرکنندگان پـول الکترونـیکی باید مقررات نگهداری از امنیت پـول الکترونـیکی را بهبود بخشند و کاربران نیز باید اقدامات امنیتی لازم را انجام دهند تا امنیت پـول الکترونـیکی حفظ شود.
خطرات احتمالی در بانکداری پول الکترونیکی
خطرات قابل سنجش
1- خطر اعتباری: به معنای احتمال ناتوانی شریک در ایفای تعهدات مالی نسبت به مؤسسه است و رایجترین خطر بانکی محسوب میشود.
2- خطر نقدینگی: به معنای احتمال ناتوانی موقت مؤسسه در پرداخت بدهیهای سررسید شده بدون تحمل زیان است.
3- خطر نرخ بهره: به معنای احتمال تأثیر منفی تغییرات نرخ بهره بر وضعیت مالی مؤسسه است.
4- خطر مبادلات ارزی: به معنای احتمال تأثیر منفی نوسانات نرخ ارز بر شرایط مالی مؤسسه است.
خطرات غیر قابل سنجش
1- خطر استراتژیک: به معنای عدم همخوانی اهداف، استراتژیها، منابع و اجرای یک سازمان است.
2- خطر عملیاتی: به معنای احتمال بروز زیانهای غیرمنتظره ناشی از نقص در کنترلها و سیستمهای اطلاعاتی است.
3- خطر پذیرش: به معنای عدم رعایت قوانین، مقررات و استانداردهای اخلاقی است.
4- خطر شهرت: به معنای احتمال آسیب به خوشنامی یک مؤسسه در اثر وقایع بعدی است.
5- خطر حقوقی: به معنای عدم قطعیت در خصوص چارچوب حقوقی حاکم بر عملیات یک مؤسسه است.
پول الکترونیکی و تأثیر آن بر بانک مرکزی و سیاست های پولی
افزایش استفاده از پول الکترونیکی منجر به بررسی تأثیر آن بر توانایی بانک مرکزی در کنترل عرضه پول شده است. برخی اقتصاددانان معتقدند پـول الکترونیکی میتواند کاملاً جایگزین پول رایج شود درحالیکه برخی دیگر تأثیر کمتری برای آن قائل هستند. کاهش استفاده از پول رایج منجر به کاهش توانایی بانک مرکزی در انجام عملیات بازار آزاد و کنترل عرضه پول میشود. اما پشتوانه پولهای دیجیتالی تا حدودی این مشکل را حل میکند. با این حال، کاهش نقش پول رایج ممکن است منجر به تضعیف سیاستهای پولی بانک مرکزی شود.
این ایده که پـول الکترونـیکی کالا مبنا است شاید خوشبینانه باشد. بانک مرکزی ممکن است به دلیل نگرانی از احتمال تقلب در پـول الکترونیکی، با اقدامات زیر تغییرات پولی را محدود کند و از رشد پول الکترونیکی جلوگیری نماید:
- محدود کردن گسترش محصولات پـول الکترونـیکی برای جلوگیری از جایگزینی پول رایج
- برخورد یکسان با پـول الکترونـیکی و پول رایج توسط بانک مرکزی
- اعمال ذخیره مالی بالا برای پـول الکترونـیکی
- خنثیسازی نقدینگی اضافی ایجاد شده از طریق عملیات پولی
تغییر سریع و شدید در پول الکترونیکی میتواند باعث آشفتگی اقتصادی شود، اما اقداماتی مانند اعمال سقف وجوه کمک میکند تا بانک مرکزی کنترل حجم پول را حفظ کند.
سرعت چرخش پول نیز تحت تأثیر افزایش استفاده از پـول الکترونـیکی قرار میگیرد. افزایش تدریجی سرعت چرخش نیاز به تعدیل ترازنامه بانک مرکزی دارد.
پـول الکترونـیکی با کاهش هزینههای معامله، سرعت و حجم معاملات را افزایش میدهد. عدم لحاظ کردن آن در محاسبات حجم پول، توانایی بانک مرکزی در کنترل سیاستهای پولی را کاهش میدهد.
پـول الکترونیکی میتواند بر تجارت بینالمللی و نرخ ارز تأثیر بگذارد. این مسئله نیاز به هماهنگسازی سیاستهای پولی و ارزی بانکهای مرکزی را افزایش میدهد تا کنترل حجم پول حفظ شود.
استفاده از پول الکترونیکی به جای پول رایج، به طور مستقیم بر ضریب بسط پولی تأثیر میگذارد، به طوری که کاهش نقدینگی و افزایش سپردههای پولی منجر به افزایش ضریب بسط پولی میشود.
پول الکترونیکی بر ذخایر نیز تأثیر میگذارد. اگر ذخیرهسازی بر موجودی پول الکترونیکی اعمال شود، بانک مرکزی میتواند تورم ناشی از افزایش پول را محدود کند.
افزایش بیرویه پـول الکترونـیکی خصوصی میتواند منجر به از دست دادن کنترل بانک مرکزی و تورم شود.
مهمترین تأثیر پـول الکترونـیکی، از دست رفتن درآمدهای حاصل از حق ضرب سکه بانک مرکزی است.
استفاده از پـول الکترونـیکی باعث کاهش درآمد حاصل از حق ضرب سکه بانک مرکزی میشود که منجر به ضرر مالی بانکهای مرکزی و محدود شدن منابع مالی دولتها میگردد.
برخورد با مانده پـول الکترونـیکی مانند سپردههای دیداری و اعمال نرخ ذخیره قانونی میتواند در مقابله با این ضرر مؤثر باشد.
افزایش استفاده از پـول الکترونـیکی به دلیل نگرانیهای امنیتی و هزینه بالای پیادهسازی، کند است و انتظار میرود جایگزین کامل پول رایج نشود.
در نتیجه:
آینده پول الکترونیکی به رشد، تنظیم و پیشرفتهای تکنولوژیکی آن بستگی دارد که امنیت آن را افزایش میدهد. استفاده گسترده از پـول الکترونیکی در جهان، کنترل بانک مرکزی بر سیاست پولی را مستقیماً تحت تأثیر قرار میدهد، مگر اینکه بانک مرکزی آن را در ارزیابیهای حجم پول و تنظیم رشد و استفاده از آن لحاظ کند.
افزایش استفاده از پول الکترونیکی ميتواند:
- توانایی بانک مرکزی برای کنترل عرضه پول را محدود كند.
- سرعت گردش پول را افزایش دهد.
- درآمد حق الضرب را كم كند.
- ذخایر را کاهش دهد.
- کنترل پولی بین المللی را كم كند.
- ضريب بهم فزاينده پول را تغيير دهد.
پیشنهادات:
با توجه به اثربخشی سیاستهای پولی، بانکهای مرکزی لازم میدانند که طرحهای پول الکترونیکی الزامات زیر را برآورده کنند:
- تحت نظارت مؤثر باشند
- حقوق و تعهدات شفاف و قابل اجرا داشته باشند
- از امنیت فنی و حفاظت در برابر سوءاستفادههای جنایی برخوردار باشند
- اطلاعات مورد نیاز سیاستهای پولی را ارائه کنند
- امکان اعمال ذخیره مالی توسط بانک مرکزی را داشته باشند
با توجه به توضیحات فوق، پول الكترونيكی به عنوان یک كالای شبکهای میتواند شکل مهمی از پول را در آینده از آن خود كند.
نویسنده ایرانگرد: علی مشیر زاده