از زمانهای دور تاکنون ایرانیان درعلوم مختلف دست داشتهاند؛ آثار باقیمانده از دوران حاکی از این است که ایرانیها در هر دوره تاریخی نسبت به زمان خود پیشرفتهای به سزایی داشتهاند و این موضوع را در ساخت بناها و شهرسازی خود نیز تا حدی نشان دادهاند. ۸۰۰ سال پیش در چنین روزی اولین خانه ستاره شناسی ایران در مراغه ساخته شد و این امر یکی از شگفت انگیزترین آثار باقیمانده از دوران باستانی ایران به شمار میرود.
شاید همین خانه ستاره شناسی، ذوق و اشتیاق مردم و علاقمندان را برانگیخت تا پس از آن هم خانه های ستاره شناسی گوناگون ساخته شده و مورد بهره برداری قرار گیرد.
کارشناسان ایرانگرد به مناسبت ۸۰۰ ساله شدن خانه ستاره شناسی ایران در مراغه این مطلب را در اختیار شما قرار میدهند؛
بنابر گزارش خبرنگار ایرانگرد به نقل از خبرگزاریهای رسمی کشور، ۸۰۰ سال پیش اولین خانه ستاره شناسی ایران در مراغه ساخته شد. روزگاری که هیچ جای دنیا خبری از دستگاههای پیشرفته نظیر تلسکوپ و دوربینهای نجومی نبود، دانشمند ایرانی به نام خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه را در استان تبریز بنا کرد که سالها از آن عنوان پیشرفتهترین رصدخانه جهان نام میبردند و محلی برای مطالعههای فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی به شمار میرفت. این رصدخانه در دوره حکومت هلاکوخان ساخته شد و در حال حاضر از آن به عنوان یک آثار باستانی کشور یاد میشود. رصدخانه ایران در مراغه یک یادگار از دوره طلایی علم و فرهنگ ایران باستان و دانشمند بزرگ ایران خواجه نصیرالدین طوسی است که به دست او و با همراهی عدهای از فضلا و دانشمندان بنا شده است.
جالب اینجاست که کاربری رصدخانه مراغه تنها بررسی ستارگان نبود بلکه یک سازمان علمی عظیمی بود که بیشتر شاخههای دانش در آن درس داده میشد و از مشهورترین دانشمندان آن زمان قطبالدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگینکمان نیز بوده است.
رصدخانه ایران
گفته میشود این رصدخانه زیبا و تاریخی، در شهر مراغه بر روی تپه ۱۱۰ متری صدر داغی مراغه واقع شده است. قرارگیری این رصدخانه در ارتفاعات باعث شده تا از بیشتر مناطق شهر قابل دیدن باشد و چشمانداز زیبایی به دریاچه ارومیه داشته باشد. بنا به درخواست خواجه نصرالدین طوسی، بنای این رصدخانه توسط معمار معروف آن دوران یعنی فخرالدین ابوالسعادات احمدبنعثمان مراغی ساخته شد. ساخت این رصدخانه در حدود ۱۳ سال به طول انجامید. در تپه رصدخانه مراغه در مجموع ۱۷ واحد معماری کشف شده است. یکی از این واحدها متعلق به تاسیسات بعد از ویرانی رصدخانه است و باقی واحدها، مجموعه علمی رصدخانه مراغه را تشکیل میدادند. واحدهای کلی در دو دوسته قرار میگیرند. واحدهایی که در تحقیقات و فعالیتهای نجومی به طور مستقیم کاربرد داشتهاند و واحدهای وابسته به مرکز علمی رصدخانه، که کاربردهای مختلفی از جمله کارگاههای ابزارسازی و ریختهگری، مدرسه و کتابخانه داشتند.
الگوبرداری از رصدخانه مراغه در کشورهای دیگر
کارشناسان ایرانگرد بر این باورند که در آن زمان به دلیل ارتباط علمی که بین دو کشور ایران و چین به دلیل چیرگی قوم مغول بر این دو سرزمین برقرار شده، دانشمندی چینی به نام «فائو مونجی» در این مرکز فعالیت داشته است. در آن زمان امپراطور چین به نام قوبیلایقان و بردار هلاکوخان، کارشناسهایی برای الگوبرداری از رصدخانه مراغه به ایران آمد و پس از بازگشت به چین رصدخانهای را به همان شیوه ساختند.
به غیر از این دو، رصدخانههای استانبول و هند نیز از روی رصد خانه ایران در مراغه الگوبرداری کردهاند و حتی رصدخانههای بزرگ غرب همچون رصدخانههای تیکو براهه در حوالی دانمارک و کپلر از این رصدخانه الهام گرفتهاند.
تاریخچه تخریب رصدخانه مراغه
در خصوص رصدخانه ایران در مراغه اسنادی وجود دارد حاکی از این که، بنای رصدخانههای اوجین در هندوستان، منزو در بنارس، اورانین برگ در دانمارک و رصدخانه شانگهای چین نیز با الهام از رصدخانه مراغه ساخته شدهاند.
بنابر پژوهشهای ایرانگرد نوشتههایی قدیمی حاکی از آن است که این بنا در حدود سال ۷۲۰ هجری، کاملا تخریب شده و تنها ویرانههایی از آن باقی ماند. تحقیقاتی که روی این بنا انجام شد، حاکی از آن است که خانه ستاره شناسی ایران در مراغه به دستور دولت آن زمان تخریب شده است.
برخی از کارشناسان ایرانگرد، نیز بر این باور هستند که در زمان العبیگ (پادشاه سلسله تیموری) با احداث رصدخانه سمرقند به دستور او، دانشمندان مراغهای را تشویق میکردند که به سمت سمرقند بروند در صورتی که آنها از این امر سرباز میزدند و ترجیح میدادند که برای انجام مطالعات خود در رصدخانه مراغه بمانند. از همین رو الغ بیک دستور تخریب رصدخانه مراغه را صادر کرد. نوع تخریب بنا و بقایای برجای مانده از جمله کف پوشهای ناقص نشان میدهد که احتمالا مردم محلی با آگاهی از تخریب رصدخانه، تقاضا میکنند تا در این فرصت از مصالح به کار رفته در بنا استفاده نمایند و به این ترتیب فقط پی این بنا باقی میماند.
قسمتهای مختلف رصدخانه مراغه
در دهه ۱۳۵۰ یک باستانشناس و استاد دانشگاه به نام پرویز ورجاوند به همراه همکارانش اقدام به کاوش در محوطه باستانی خانه ستاره شناسی ایران در مراغه آغاز نمودند و دست به شناسایی قسمتهای مختلف این سازه علمی و برجسته در زمان خود کردند.
نزدیک به ۱۷ واحد معماری در تپههای رصدخانه کشف شد که یکی از آن مربوط به تاسیسات بعد از ویرانی رصدخانه میباشد و بقیه موارد واحدهایی هستند که در کنار هم مجموعه علمی رصدخانه مراغه را تشکیل دادهاند. این واحدها در دو دسته قرار میگیرند که عبارتند از:
واحدهایی که مستقیما در کار فعالیتها و تحقیقات نجومی مورد استفاده داشتند.
واحدهایی که از آنها به عنوان واحدهای وابسته به مرکز علمی فعالیت میکردند و کاربردهایی ویژهای همچون کتابخانه، مدرسه، کارگاه ریختهگری و ابزارسازی داشتهاند.
با تحقیقاتی که در این منطقه صورت گرفت، مشخص شد ساختمان اصلی رصدخانه ایران در مراغه به شکل برجی استوانه ساخته شده و همچنین ساختمانهایی که در محوطه قرار دارند در میان آنها یک کتابخانه و محلی برای اقامت کارکنان وجود داشته است.
محققان در پی کاوش در بقایای خانه ستاره شناسی ایران در مراغه، توانستند طرحی از برج مرکزی آن را به دست بیاورند که شکلی استوانهای داشته است. طبق این تحقیقات، قطر این برج در حدود ۲۲ متر بوده است و در ساخت آن از انواع سنگ، اجر، گچ و کاشی استفاده شده است.
در حال حاضر گنبدی سفید رنگ برای محافظت از بقایای این رصدخانه روی آن کشیده شده است و شباهتی با ساختار اصلی این رصدخانه در گذشته ندارد. این اثر باستانی جز یکی از جاذبههای گردشگری داخلی و خارجی ایران محسوب میشود و با استقبال خوبی از طرف بازدیدکنندگان روبرو میشود.
ظاهر زیبا و منحصر به فرد این سازه، می تواند دلیل محکمی برای جذب علاقمند و گردشگر باشد.
سهیلا محمدی نیا