شهر دزفول از شهرهای باستانی ایران میباشد که در بافت قدیم آن مسجدها، خانهها و کوچههای قدیمی دیده میشود برخی از آنها مانند خانه تیزنو ثبت ملی شدهاند. این خانه تاریخی که دلیل نامگذاری آن به اسم تیزنو نام مالک آن بوده است، در محله قلعه دزفول به یکی از تماشاییترین مکانهای گردشگری این شهر تبدل شده، و میتوان گفت با معماری خاصش آینه تمام نمایی از هنر معماری ایرانی است.
تحقیقات کارشناسان ایرانگرد نشان میدهد که ساخت و طراحای خانه تیزنو الهام گرفته از هویت غنی معماری دزفول با مصالحی از آجر و خشت و به شیوه یک ایوانه ساخته شده است. در دو سمت در ورودی، سکوهای کوچکی به نام خواجهنشین وجود دارد که برای استفاده رهگذران یا افرادی که برای باز شدن در به انتظار ماندهاند، مورد استفاده قرار میگرفته است.
برای ورود به خانه تیزنو بعد از عبور از سردری بزرگ و زیبا وارد فضای مسقف به نام هشتی میشویم. به طور کلی هشتی فضایی است که کل خانه را از دید غریبهها پنهان نگه میداشته و گفته میشود در دوران قاجار با توجه به تفکرات مذهبی سنتی مبنی بر این که نباید میهمان وارد حریم شخصی خانواده شود، خانهها به صورتاندرونی و بیرونی ساخته میشد و ساخت هشتی خانه نیز برگرفته از تفکر سنتی مذهبی آن دوره بود تا زمانی مهمان وارد خانه میشد تا زمان رسیدن صاحبخانه، توقف کوتاهی در هشتی داشته باشد.
پس از عبور از هشتی به فضای بیرونی خانه تیزنو میرسیم. حیاطی زیبا که در نگاه اول نیز آجرکاری و معماری زیبا و جذاب آن چشم هر گردشگری را به خود جلب میکند. این بنا دارای 2 طبقه بوده که طبقه همکف به واسطه وجود چهار پله از سطح حیاط بالاتر میباشد. در مجموع فضای خانه دارای یک ایوان اصلی در طبقه همکف و 2 ایوان فرعی در طبقه اول است. از دیگر خصوصیات معماری خانه تیزنو این است که اتاقهای هر 2 طبقه به صورت قرینه ساخته شدهاند و در کنار اتاقها نیز یک دالان هم قرار دارد که «غلام گردش» نام دارد؛ این دالانها ویژه خدمهها برای رسیدن به اتاقهای اصلی برای پذیرایی از میهمانها بوده است.
در ادامه از دیگر فضاهایی که در بیشتر خانههای قدیمی دزفول و حتی شوشتر دیده میشود وجود 2 نوع زیرزمین به اسم «شبستان» و «شوادان» است. شبستان خانه تیزنو نسبت به سطح خانه حدود 150 متر پایینتر است و دارای سه ورودی بوده که با چند پله، ارتباط آن با حیاط برقرار میشود. گویی از شبستان به عنوان انبار و برای نگهداری گندم استفاده میشده است. شوادان خانه تیزنو به نسبت شبستان در سطح پایینتری قرار دارد. شوادانها نیز حفرههایی دست کن هستند که در قدیم اهل خانه با توجه به آب و هوای گرم خوزستان برای فرار از گرمای هوا در ظهر تابستان برای استراحت از آن استفاده میکردند. برای رفتن به شوادان این خانه، تقریبا باید 25 پله را طی کرد.
وقتی وارد حیاط میشویم می بینیم که کف حیاط این بنای تاریخی با آجر ساخته شده و این نیز به دلیل آب و هوای گرم خوزستان بوده است. طاقهای خانه تیزنو از دیگر بخشهای معماری هنرمندانه این بنا میباشد؛ آجرچینیهایی با طرحهای متنوع و چشم نواز. آجرچینیهای این بنا از نوع «فریز» و «خونچینی» هستند.
در بخش ایوان طبقه همکف این بنا 2 شیر سنگی قرار دارد که الحاقی به خانه تیزنو هستند. شیرسنگی نیز مجسمههایی از جنس سنگ هستند که در قدیم به وسیله سنگ تراشهای ایل بختیاری در ایران در استان چهارمحال و بختیاری و شمال استان خوزستان به شکل شیر تراشیده میشدند و به نشانه شجاعت، دلاوری و ویژگیهایی مانند هنرمندی در شکار و تیراندازی در جنگ و مهارت در سوارکاری بر آرامگاه بزرگان قوم خود قرار میدادند.
خانه تیزنو و کاربری کنونی!
به طور کلی خانه تیزنو به شماره ثبت ملی 2573 در کاربری کنونی به عنوان دفتر نمایندگی یونسکو در دزفول مورد استفاده است. این بنا که برای اولین بار در سال 84 توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری دزفول با اعتبار اداره میراث فرهنگی مرمت شد، اکنون محلی برای گلگشت گردشگران در دوره قاجار است.
گفته میشود این دفتر با هدف جمع آوری اطلاعات ثبت جهانی مکانهای باستانی شهر تاسیس شد که در آن اطلاعات به صورت شفاهی و مکتوب جمعآوری و آرشیو میشود. ضمن اینکه کارهای فرهنگی مانند برگزاری بزرگداشتها و کلاسهای هنری هم در این خانه انجام میشود. این خانه مربوط به اوایل دوره قاجار است و با توجه به قدمت آن، همیشه مورد مرمت قرار میگیرد. گذشته از این خانه تیزنو حالت گردشگری دارد و پیش از شیوع کرونا آمد و رفت زیادی به این خانه بود و اردوهای دانش آموزی و حضور دانشجویان عکاسی و معماری را نیز برای بازدید از این بنای تاریخی انجام میشد.
سهیلا محمدینیا