در استان خراسان شمالی ردپای تاریخ به صورت کاملا ملموس، احساس میشود و شاید بی اغراق بتوان گفت هر جا از آن را که نگاه میکنیم میتوانیم نشانی از گذشته بیابیم. در همین راستا ارگ دولت آباد نیز در غرب روستای دولت آباد و در نزدیکی شهرستان اسفراین قرار گرفته است.
تحقیقات نشان میدهد این بنای ارزشمند مربوط به دوره قاجار است که در کنار مسیر اصلی جاده ارتباطی سبزوار و اسفراین واقع شده و دارای یک ارگ حکومتی و یک بخش مسکونی است که در گذشته اهالی روستا در آن ساکن بودند. این بنا دارای برج و باروهای بسیار بلند و گچ بریهای نفیسی است.
بخش ویژه و بزرگی که مردم در آن سکونت داشتهاند در شمال ارگ قرار دارد که در زمان آبادی، همه مردم روستا و بناهای خدماتی را در بر میگرفته است.
این بخش در ارگ دولت آباد با دارا بودن 9 برج دفاعی، سه دروازه و باروهای طویل و نیز قطور محصور گردیده است و دروازه های این بخش در جبهه های شمالی، جنوبی و شرقی بوده که در حال حاضر، دروازه غربی این مجموعه خیلی دچار آسیب نشده و از همه دروازه های این ارگ تاریخی و مجموعه سالم تر به نظر میرسد. در کنار هر کدام از دروازه های شارستان، دو برج دیدبانی ساخته شده تا ورود و خروج را کنترل کند!
آنچه مسلم است بیشترین فضاهای مسکونی به جا مانده در آخرین دوره سکونت در بخش شارستان در جنوب شرقی آن بوده که همه فضاها از خشت خام و با سقف منحنی پوشیده شده و در ساخت بنا چوب کمتری دیده میشود.
ویژگی های خاص ارگ دولت آباد
خبرنگار ایرانگرد به نقل از ایسنا میگوید که در ساخت ارگ بلقیس ، الگوبرداری کامل از شهر تاریخی بلقیس اسفراین و دیگر ویژگی های آن گچ بری و برج و اتاق های با انواع طاق های مختلف که با از خشت ساخته شده اند و نیز مجموعه خشتی طاق پوش، قوس ها و طاق گنبدی آن هم قابل توجه است.
کنگره و چند مزغل سالم (رخنه یا شکافی باریک در دیوار سنگر یا دژ که از آن تیراندازی میکنند) و همچنین طرح های زیبایی که با خشت در نمای برج و باروها اجرا شده که به آن روح بخشیده از شاخصه های ارگ دولت آباد است.
گچ بری های و شمسه کاری ها که در متون تاریخی گوناگون به آنها بسیار اشاره شده و استفاده از طاق هایی به شکل های مختلف که همه آنها با خشت اجرا شده و نیز مجموعهای با سقف های گنبدی و هلالی هم در این ارگ قابل توجه است.
چند سالی است که ارگ دولت آباد اسفراین با شماره 31524 در سال 1395 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
در اینجا آثار باقیمانده پیش از تاریخ، مانند جیران تپه در شهرستان اسفراین نشان دهنده سابقه تاریخی بسیار کهن این منطقه میباشد که اسفراین در دوره های اشکانی و ساسانی نیز همیشه در گروه ولایات مهم بوده است. حتی در دوره اسلامی هم اسفراین به خاطر قرار داشتن بر سر راه کاروانهای نیشابور به جرجان خیلی رونق داشت و دارای اهمیت بود. ارگ بلقیس یا ارگ دولت آباد در نزدیکی شهر اسفراین هم از مهمترین بقایای شهرهای دوره اسلامی است که در بسیاری از منابع تاریخی مربوط به دوره اسلامی به فراز و فرودهای این شهرستان تاریخی اشاره گردیده است.